به گزارش ایران اکونا به نقل از خبرگزاری تسنیم از همدان، مجمع عمومی سازمان ملل متحد در سال 1994 با تصویب قطعنامه 49/214، روز 9 اوت را به عنوان «روز جهانی مردمان بومی جهان» نامگذاری کرد. از آن زمان، این روز با شعارها و برنامه‌های مرتبط، مورد توجه ملت‌ها، دولت‌ها و سازمان‌های بین‌المللی قرار گرفته است.
هدف از این مناسبت، افزایش آگاهی جهانی درباره حقوق و فرهنگ مردمان بومی و همچنین معرفی اقدامات و پروژه‌های حمایتی در حال اجرا برای این جوامع است. این رویداد همچنین نقش مردمان بومی را در حل چالش‌های جهانی، مانند حفاظت از محیط زیست، برجسته می‌سازد.
مردمان بومی به جوامع اصیلی اطلاق می‌شود که از گذشته‌های دور در سرزمین‌های خود، از آفریقا تا آمریکا، از آسیا تا استرالیا و قطب‌ها، ساکن بوده‌اند. آنها وارثان راستین فرهنگ‌ها و زبان‌های منحصربه‌فردی هستند که قرن‌ها قدمت دارند. امروزه حدود 400 میلیون نفر از این مردمان در سراسر جهان زندگی می‌کنند که نماینده 5000 خرده‌فرهنگ و گویشوران هزاران زبان مختلف هستند.
زبان‌های محلی، از اجزای اساسی هویت فرهنگی مردمان بومی محسوب می‌شوند و پیوندی ناگسستنی با محیط طبیعی و معنوی آنها دارند. با این حال، گسترش شهرنشینی و فشارهای اقتصادی، بسیاری از این زبان‌ها و فرهنگ‌ها را در معرض نابودی قرار داده است. نبود حمایت رسمی از این زبان‌ها در قوانین و سیاست‌گذاری‌ها نیز به این روند دامن زده است.
شعارهای سالانه و اقدامات جهانی
سازمان ملل متحد هر سال با تعیین شعارهایی خاص، بر جنبه‌های مختلف حقوق مردمان بومی تأکید می‌کند. به عنوان مثال: در سال 2024، شعار روز جهانی زبان‌های بومی «حفاظت از حقوق مردمان بومی در انزوای داوطلبانه و ارتباطات اولیه» بود. این شعار بر اهمیت حفاظت از مردمان بومی که در انزوا زندگی می‌کنند و همچنین حفظ تنوع زبانی و فرهنگی تأکید دارد.
شعار امسال روزجهانی زمین «قدرت ما، سیاره ما»(Our Power, Our Planet) بر انتقال به انرژی های تجدیدپذیر و سه برابر کردن تولید این انرژی ها تا سال 2030 تمرکز دارد. ایران نیز همگام با سایر کشورهای جهان شعار «انرژی پاک، زمین پاک» را برای این روز انتخاب کرده است
در سال 2019، که سال «زبان‌های بومی» نامیده شده بود، شعار روز جهانی زبان مادری «زبان‌های بومی برای توسعه، برقراری صلح و آشتی اهمیت دارند» بود. این شعار نشان می‌دهد که زبان‌های بومی نقش مهمی در توسعه، صلح، فرهنگ و آشتی جهانی دارند. در سال2016 گزارش شده که حدود2680 زبان، گویش، لهجه و گونه بومی در خطر انقراض قرار دارند. از این رو، سازمان ملل برای متقاعد کردن و ایجاد آگاهی مردم در مورد زبان‌های بومی، آن سال را به عنوان سال جهانی زبان‌های بومی نامگذاری کرد.
زبان از نحوه وجود، افکار، احساسات، شادی‌های ما و خیلی چیزهای دیگر جدایی ناپذیر است. ازطریق زبان است که نشان می‌دهیم وجود داریم. اگر زبان ما ناپدید شود، کل بنیاد اجتماعی-فرهنگی جامعه گویشوران ما به خطر می افتد.کودکان، نوجوانان و جوانان از جمله گروه‌های هدف اصلی در مقوله زبان‌های بومی هستند و حمایت مؤثر از زبان‌های بومی مستلزم مشارکت قوی افراد بومی و خود کاربران زبان، به‌ویژه نسل جوان است.
مردم بومی نه تنها بخش مهمی از تاریخ سیاره ما را تشکیل می‌دهند، بلکه دانستن فرهنگ، آداب، رسوم و سنت‌های مردم بومی به دلیل منحصر به فرد بودنشان و آنچه در مورد جهان و تصویر بزرگ‌تر آن به ما می‌آموزند، جالب است زبان، در هسته خود، هویت یک قوم را می‌سازد. آواشناسی، قواعد دستور زبان و سبک‌های رسمی و غیررسمی می‌تواند چیزهای زیادی در مورد اینکه یک جامعه و تاریخچه آن چگونه شکل گرفته است، بگوید، در مورد زبان‌های بومی هم همین است. مشکل در به خطر افتادن آن هاست و به همین دلیل است که ما باید برای حفظ آنها تلاش کنیم، هویت مردم بومی با سرزمین و زبان آن ها پیوند تنگاتنگی دارد.
زبان‌های بومی، سیستم‌های ارتباطی شگفت آوری هستند که طی هزاران سال توسعه یافته‌اند. اما زبان‌های بومی بسیاری در معرض نابودی هستند؛ زیرا خیلی از آنها نه در مدرسه تدریس می‌شوند و نه عموم مردم به‌صورت روزانه آنها را به کار می‌برند، زبان‌های بومی از حقوق اساسی بشر هستند.
یونسکو حق آموزش زبان‌های بومی را با فراهم کردن شرایط تدریس این زبان‌ها ترویج می‌کند، نمونه‌هایی از آن عبارتند از سیاست ملی پاراگوئه در سال 1994 برای آموزش دو زبان. نمونه‌های دیگر را می‌توان در نیوزلند، کانادا، ایالات متحده آمریکا، استرالیا، فنلاند و فدراسیون روسیه یافت.
حفاظت و ترویج زبان‌ها و فرهنگ‌های مردم بومی مستلزم آن است که دولت‌های محلی برنامه‌ریزی بیشتری برای آن داشته باشند و در قانون اساسی، قوانین و سیاست‌های ملی و محلی خود، زبان‌های بومی را به رسمیت شناخته و برای وارد کردن زبان و دانش بومی به برنامه‌های درسی مدارس و فرهنگ به کار بردن زبان بومی در جامعه نیز تلاش کنند.
9 آگوست، روز جهانی مردم بومی، فرصتی عالی برای تقویت آگاهی در مورد اهمیت زبان‌های بومی است؛ زیرا داده‌های کنونی نشان می‌دهد که حداقل 40درصد از 7000زبانی که در سراسر جهان استفاده می‌شوند، در خطر نابودی هستند. اگرچه دستیابی به ارقام قابل اعتماد بسیار دشوار می نماید، لیکن اهل فن می دانند که زبان‌های بومی در معرض خطر بیشتری هستند؛ زیرا بسیاری از آنها در مدارس تدریس نمی‌شوند و گویشور زیادی در جوامع خود، ندارند.
کاری که ما می‌توانیم انجام دهیم، انجام مصاحبه های مفصل در حوزه تاریخ شفاهی و به نوعی جمع‌آوری داده های متنوع موجود و در دسترس است و در ادامه آشنا نمودن تحصیل کنندگان در رشته های ادبی و به تبع آن جوامع محلی با زبان، گویش، لهجه و گونه های محلی از طرق مختلف است.
همان‌گونه که قرآن کریم در آیه 13 سوره حجرات می‌فرماید: «ای مردم! ما شما را از مرد و زنی آفریدیم و شما را ملت‌ها و قبیله‌ها قرار دادیم تا یکدیگر را بشناسید...»، تنوع قومی و زبانی، موهبتی الهی است که باید از آن پاسداری کنیم. حفظ این گنجینه‌ها نه تنها مانع گسست اجتماعی می‌شود، بلکه فرصتی برای توسعه پایدار و همبستگی ملی است. از همین رو و با توجه به نقطه قرار گیری ما در ایران عزیز شاهد تنوع قومیتی بی نظیری هستیم که نباید اجازه بدهیم این موهبت دستخوش تحریف و مرگ شود.
شواهد علمی در مورد ترکیب قومی ملّت ایران، حدود 75 درصد از جمعیت کشور، فارسی زبانان با گویش، لهجه و گونه های مختلف هستند.
قوم آذری با حدود 15 درصد، ترکمن‌ها 2 درصد، کردهای غرب کشور حدود 5 درصد، عرب‌ها با حدود 3 درصد و بلوچ ها 2درصد از جمعیت ایران را تشکیل می دهند. اطلس زبان‌های جهان، اعلام نموده بیش 20 زبان در ایران در حال نابودی است و یونسکو نیز اعلام کرده که 25 زبان در ایران در خطر از بین رفتن هستند.
از میان گویش‌های زبان تاتی در ایران می‌توان به گویشوران هرزنی و گرینگانی در استان اردبیل، تالشی در استان گیلان، وفسی و آشتیانی در استان مرکزی، تاکستانی در استان قزوین و همدانی در استان عزیزمان همدان اشاره کرد که در خطر هستند. از گویش‌های دیگری که به سرعت در حال انقراض هستند می‌توان به لاهیجی، بالاخانی، سوراخانی و… اشاره کرد. همچنین، راهجردی، دزیدی، نطنزی، گزی، خوانسازی، نائینی، دری زرتشتی، سنها (Sonha)، سیوندی، کرشی، اچمی و گویش‌های مرتبط با آن مانند بشکردی و کمزاری نیز در معرض خطر هستند.
از آنجا که استان همدان ما از دیرباز مرکز تعامل، تضارب و تبادل فرهنگی، اقتصادی، نظامی و...بین تمدن ها، فرهنگ ها، اقوام، ادیان، تجار، هنرمندان و...بوده و هست، این استان نیز از ترکیب جمعیت گوناگونی در حوزه اقوام و زبان و گویش برخوردار است که مهمترین آن ها عبارتند از
فارس، ترک، لر، لک، کرد و... با پراکنش مرکز استان، فارس، شمال ترک، غرب کرد و لک، جنوب لر و... برای جلوگیری از حذف زبان ها و گویش های محلی باید همه در کنار مردم بومی باشیم و سعی کنیم از زبان‌ها و گویش‌هایشان در گعده های خانوادگی، نشست های علمی، رویدادهای فرهنگی، رسانه ها و...استفاده نماییم و از حذف آن ها جلوگیری بعمل آوریم.
شوربختانه بدلیل کج سلیقگی صداوسیما و رسانه های جمعی، تمایل به گویش پایتخت بطور فزاینده ای در حال رشد و همزمان زبان ها و گویش های محلی روبه افول هستند. استان و دیار ما نیز از این مقوله و گزند نمانده و عنقریب است که مثل گونه های محلی همدان "مثل گونه ورمزیاری، پای مصلی، بنه بازار، جولان و...) که امروزه تعداد اندکی از کهنسالان با آن ها تکلم می کنند روبه نابودی بگذارند و ما امروزه در کمال ناباوری بدلیل خواب زدگی متولیان فرهنگی، شاهد مرگ تدریجی گویش تاریخی همدان و لهجه های مریانجی، حصاری، دیزجی، سنگستانی، مرادبیگی و...هستیم.
مضاف بر اینکه تعدادی بلاگر در فضای مجازی با رفتارها و گفتارهای ساختار شکنانه و تمرکز بر هجویات، موجب افول بیش از پیش این ظرفیت فرهنگی اجتماعی می شوند و به دلایل پیش گفته مردم نیر به ناچار و برای فرار از اتهام از تکلم با گویش، لهجه و گونه های بومی محلی پرهیز می نمایند.
نتیجه اینکه بافت قومیت و تنوع زبان می تواند یک فرصت مغتنم برای بالندگی فرهنگی و اقتصادی باشد و عدم پرداخت بموقع به این ظرفیت می تواند موجب گسست های جدی اجتماعی و جزیره سازی در بدنه جمعیتی و بنوعی لکه سازی قومیتی شود. بر متولیان است تا با پرداخت به موقع و هوشمندانه هم از این موهبت برای توسعه پایدار و متوازن بهره ببرند، هم از افول آن ها جلوگیری نمایند.
محمد صیفی کار همدانی
کنشگر فرهنگ و گردشگری همدان
