به گزارش ایران اکونا به نقل از گروه بینالملل خبرگزاری تسنیم، آسیای مرکزی همچنان صحنه رقابت اقتصادی فعال است و کشورهای منطقه میکوشند تا شرکای خارجی خود را متنوع کرده و وابستگی به مراکز سنتی قدرت، یعنی روسیه و چین، را کاهش دهند. اگرچه هر دو همچنان بر تجارت خارجی تسلط دارند، اما قزاقستان، ازبکستان، قرقیزستان و تاجیکستان به طور فزایندهای در حال بررسی مسیرهای جدید هستند.
پویاییهای تجاری در حال تحول منطقه، منعکسکننده ویژگیهای اقتصادی هر کشور است. قزاقستان متکی به صادرات انرژی و فلزات است، ازبکستان بر تولید و فرآوری منابع تمرکز دارد، در حالی که قرقیزستان و تاجیکستان به شدت به حوالههای ارزی و صادرات مواد خام وابستهاند.
در بحبوحه تغییرات جهانی و رقابت شدید بر سر بازارها، کشورهای آسیای مرکزی به تدریج در حال شکلدهی به استراتژیهای تجاری چندقطبیتر، گشایش مسیرهای جدید و ایجاد مشارکتهای نوین هستند.
قزاقستان؛ تراز مثبت تجاری با اتکا به نفت و فلزات
قزاقستان، به عنوان بزرگترین اقتصاد آسیای مرکزی، به شدت به استخراج منابع طبیعی متکی است. صادرات اصلی این کشور شامل نفت، گاز، فلزات، زغالسنگ، غلات و محصولات کشاورزی است. واردات عمدتاً شامل ماشینآلات، مواد شیمیایی، وسایل نقلیه و کالاهای مصرفی میشود.
شرکای اصلی صادراتی عبارتند از ایتالیا (21.6٪)، چین (18.6٪)، روسیه (10.2٪)، هلند (7.4٪)، ترکیه (4.7٪) و ازبکستان (4.3٪). در بخش واردات، چین (29٪) و روسیه (28.8٪) تسلط کامل دارند و پس از آنها آلمان (4.8٪)، کره جنوبی (3.7٪)، آمریکا (3.6٪) و ترکیه (2.5٪) قرار دارند.
قزاقستان به دلیل تقاضای مداوم برای مواد خام، تراز تجاری مثبتی را حفظ کرده است. در ژانویه تا ژوئیه 2025، گردش تجارت خارجی این کشور به 78.18 میلیارد دلار رسید که 2.6٪ نسبت به مدت مشابه در سال 2024 کاهش نشان میدهد. صادرات با 6.4٪ کاهش به 43.58 میلیارد دلار رسید، در حالی که واردات با 2.6٪ افزایش به 34.6 میلیارد دلار بالغ شد.
ازبکستان؛ رشد چشمگیر تجارت خارجی با کسری تجاری
اقتصاد ازبکستان بر کشاورزی، نساجی، منابع طبیعی و تولید متمرکز است. صادرات عمده شامل منسوجات، طلا، گاز، خودرو، پنبه و میوه است. واردات نیز عمدتاً شامل ماشینآلات، تجهیزات، مواد شیمیایی و فرآوردههای نفتی است.
در نیمه اول سال 2025، گردش تجارت خارجی به 44.4 میلیارد دلار رسید که 19.9٪ نسبت به سال گذشته افزایش یافته است. صادرات با رشد 34.9٪ به 20.1 میلیارد دلار و واردات با افزایش 9.9٪ به 24.29 میلیارد دلار رسید که منجر به کسری تجاری 4.18 میلیارد دلاری شد.
ازبکستان با 197 کشور جهان تجارت میکند. بزرگترین شرکای تجاری این کشور چین (18.2٪)، روسیه (16.1٪)، قزاقستان (5.9٪)، ترکیه (3.6٪) و کره جنوبی (2.2٪) هستند. مقاصد صادراتی شامل روسیه (12.3٪)، چین (5.5٪)، قزاقستان (4.0٪)، افغانستان (3.7٪)، ترکیه (3.0٪)، فرانسه (2.6٪)، امارات متحده عربی (1.8٪)، قرقیزستان (1.6٪)، تاجیکستان (1.4٪) و پاکستان (1.2٪) است. واردات عمدتاً از چین (28.7٪)، روسیه (19.3٪)، قزاقستان (7.6٪)، ترکیه (4.1٪)، کره جنوبی (3.9٪)، آلمان (2.8٪) و هند (2.6٪) انجام میشود.
قرقیزستان و تاجیکستان؛ سبقت چین از روسیه
قرقیزستان با منابع طبیعی محدود، به شدت به تجارت خارجی وابسته است. اقتصاد این کشور بر پایه کشاورزی، معدن و نساجی استوار است. صادرات کلیدی شامل طلا و محصولات کشاورزی است، در حالی که واردات تحت سلطه ماشینآلات، وسایل نقلیه، فرآوردههای نفتی و مواد شیمیایی است. از ژانویه تا ژوئن 2025، گردش تجارت خارجی 12.4٪ نسبت به سال گذشته کاهش یافت و به 6.99 میلیارد دلار رسید. صادرات تنها 15٪ از کل تجارت را تشکیل میدهد که نشاندهنده تداوم کسری تجاری است.
اقتصاد تاجیکستان بر کشاورزی، برق آبی، نساجی و معدن متمرکز است. در ژانویه تا اوت 2025، گردش تجارت خارجی 16.8٪ نسبت به سال گذشته افزایش یافت و به 6.73 میلیارد دلار رسید. صادرات 1.63 میلیارد دلار و واردات 5.1 میلیارد دلار بود که بیش از سه برابر حجم صادرات است.
تجارت با چین به 1.66 میلیارد دلار رسید که 40٪ افزایش سالانه نشان میدهد. صادرات تاجیکستان به چین 270 میلیون دلار و واردات از چین 1.39 میلیارد دلار بود. چین اکنون 25٪ از کل تجارت تاجیکستان را به خود اختصاص داده و برای اولین بار از روسیه پیشی گرفته است. تجارت با روسیه 1.44 میلیارد دلار (21.4٪) و تجارت با قزاقستان با 13.1٪ کاهش به 758 میلیون دلار رسید.
آیا منطقه آسیای مرکزی همچنان در سلطه غولهاست؟
با وجود علاقه روزافزون به بازارهای اروپایی، چین و روسیه همچنان شرکای تجاری غالب هستند. تجارت با آمریکا به دلیل محدودیتهای جغرافیایی و موضع تجاری واشنگتن، همچنان محدود باقی مانده است.
تحریمها، درگیریهای جاری در اوکراین و خاورمیانه، و تغییر در لجستیک همچنان الگوهای تجاری منطقهای را شکل میدهند. در این زمینه، تنوعبخشی برای انعطافپذیری اقتصادی آسیای مرکزی حیاتی است. با این حال، تلاشها برای فرار از جاذبه اقتصادی پکن و مسکو همچنان آزمایشی باقی مانده است.
هشدار کارشناسان: از وابستگی به مسکو تا «دام بدهی» پکن
«سریک بلگیبایف»، اقتصاددان قزاق، خاطرنشان میکند که اگرچه آسیای مرکزی مدتهاست سیاست خارجی چندوجهی را دنبال میکند، اما ایجاد توازن در روابط خارجی دشوار بوده است.
او میگوید: «پیش از این، اتکای بیش از حد به روسیه، وابستگی شدیدی از بازارهای کار گرفته تا صادرات انرژی ایجاد کرده بود. اکنون، عدم توازن جدیدی به نفع چین در حال ظهور است. تجارت چین با آسیای مرکزی به 95 میلیارد دلار رسیده و همچنان در حال رشد است. منطقه به طور فزایندهای به بازارها و سرمایه چین وابسته میشود. بدهی تنها یک شاخص است: در قرقیزستان، بدهی به چین حدود 40٪ از کل بدهی خارجی را تشکیل میدهد؛ در تاجیکستان، بیش از 25٪؛ و در قزاقستان، حدود 3.5٪ از تولید ناخالص داخلی که نسبتاً قابل مدیریت است.»
بلگیبایف هشدار میدهد که چین میتواند بازپرداخت بدهیها را طبق شرایط خود مطالبه کند. او به نمونه بندر «هامبانتوتا» در سریلانکا اشاره میکند که در ازای بخشودگی بدهی، به مدت 99 سال به چین واگذار شد.
وی میافزاید: «در سال 2021، رئیسجمهور سادیر جباروف اذعان کرد که اگر قرقیزستان نتواند وامهای بانک صادرات-واردات چین را بازپرداخت کند، زیرساختهای کلیدی، از جمله نیروگاه حرارتی بیشکک، خطوط برق و جادهها، ممکن است در معرض خطر قرار گیرند.»
با این حال، «ذاکر عثمانوف»، تحلیلگر سیاسی ازبک، بر ارزش استراتژیک روزافزون آسیای مرکزی به لطف ذخایر معدنی حیاتی و کریدورهای حملونقل نوظهور تأکید میکند.
او میگوید: «رقابت جهانی برای نفوذ منطقهای بین آمریکا، چین و روسیه در حال تشدید است. این یک فرصت نادر برای بهرهمندی از علاقه چندین قدرت بزرگ است. اگرچه چالشها باقی است، اما مسیر روشن است: آسیای مرکزی به سمت خودکفایی اقتصادی بیشتر حرکت میکند.»
